پل خشتی «گیشه دَمردِه» در حال تخریب است

جارستان/پل خشتی «گیشه دَمرده» – عروس مرده- همانند نامش عروسی باستانی از دوران قاجار است که به رغم ثبت میراثی، لرزش تخریب را بر پایه های خود احساس می کند.

خبرگزاری مهر، گروه استان ها- مهری شیرمحمدی: ۱۳ تابستان از ثبت پل خشتی «گیشه دَمرده» – عروس مرده- در فهرست بناهای میراثی کشور می گذرد اما سرنوشت این اثر تاریخی به جا مانده از دوره قاجار نیز، همچون نوعروسی که از روی این پل به داخل رودخانه پرت شد و وجه تسمیه «گیشه دمرده» شد، با تخریب و نابودی گره خورده است.

با وجود ثبت این اثر در فهرست بناهای میراثی کشور ولی نه تنها هیچ اقدامی برای مرمت این بنا صورت نگرفته بلکه رشد و نفوذ ریشه گیاهان به داخل آجرهای قرمز، سرعت تخریب این پل دوره قاجار را سرعت بخشیده است.

«گیشه دمرده» بی نام و نشان

با اینکه پل در ۳۰۰متری جاده اصلی رشت به شهرهای شرق گیلان است؛ ولی حتی یک تابلوی معرفی اثر هم در نبش جاده دیده نمی شود تا به مسافران نوید بازدید از یک اثر میراثی را بدهد.

انگار این پل، همانند نامش نفرین شده و بی مهری ای که در حقش می شود نیز متأثر از این نفرین است چرا که در گویش گیلکی، «گِیشه» به معنای «عروس» و «دَمَردَه» به معنای مُرده است و «گیشه دمرده» «عروس مرده» معنا می دهد، درست مانند سرنوشتی که برای این پل رقم خورده است.

روایت عروس مرده و داماد مجنون

در روایت مردمان روستای «جیرسرا»، در شب جشن عروسی، هنگامی که عروس را سوار بر اسب به خانه بخت می بردند، در میانه عبور از پل روستا، عروس داخل رودخانه می افتد. جسد عروس در آب ناپدید و داماد هم مجنون می شود.

هرچند در پرونده ثبتی این اثر تاریخی، روایت «گیشه دمرده» را روایتی حقیقی ضبط کرده اند؛ ولی بنظر می رسد این روایت، افسانه ای ریشه دار به وسعت جغرافیای گیلان است، زیرا چندین رودخانه به نام «گیشه دمرده» در سطح استان گیلان وجود دارد که اهالی روستاهای مذکور نیز روایتی کم و بیش مشابه روایت مردم «جیرسرا» دارند؛ مبنی بر عروس غرقه در آب و داماد دیوانه.

با این حال به نظر می رسد که ریشه این افسانه عمیق تر بوده و به اسطوره طلب آب و فدیه دادن به الهه آناهیتا برمی گردد.

تخریب؛ سرنوشت شوم «گیشه دمرده»

به پل که می رسی، درختان تنومند رشد کرده در حریم رودخانه و اطراف و روی پل بقدری زیاد است که نه موج شکن های آن به خوبی دیده می شود و نه خود پل قابل رویت است.

تمامی طاق های پل در انبوه زواید گیاهی ناپدید شده و جانپناه پل به کلی داخل رودخانه فروریخته است. از سنگفرش صیقلی معمول پل های خشتی رودخانه هم خبری نیست تنها در بلندی جناق وسط، آثار به جا مانده از سنگ های کف پوش پیداست.

دهیار «روستای جیرسرا»، قدمت این اثر تاریخی را به پیش از قاجار نسبت می دهد و روایت عروس غرق در آب را حقیقتی تاریخی می داند که از کهنسالان سینه به سینه به آنها رسیده است.

علی عیزاده به خبرنگار مهر می گوید: این رودخانه از شعبات سفیدرود است و در امتداد مسیر خود به «حاجی بکنده» رسیده و از سمت «خشکبیجار» به دریای خزر می ریزد و در مسیر خود در سمت لاله دشت نیز از «پل خشتی مرغانه پورد» عبور می کند.

وی خاطر نشان می کند: زواید گیاهی رشد کرده در سطح بنا خیلی زیاد است. ریشه های درختان به خصوص انجیر، به قدری داخل آجرهای قرمز فرو رفته که کندن آن به راحتی مقدور نیست و اگر بدون نظر کارشناسان میراث فرهنگی باشد؛ حتما آسیب بیشتری به بنا می زند.

علیزاده یادآور می شود: بعد از احداث جاده دسترسی جدید، استفاده از این پل کمتر شده و متاسفانه مسئولان محلی نیز برای مرمت این بنا اقدامی نکرده اند درصورتی که «مرغانه پورد» سال گذشته مرمت شد.

غربت اثر تاریخی به جا مانده از دوره قاجار

کارشناس ثبت آثار بناهای تاریخی گیلان نیز درباره این پل به خبرنگار مهر می گوید: این اثر تاریخی، در ۱۲کیلومتری شرق شهر رشت و ۳۰۰ متری جاده اصلی رشت به شرق گیلان قرار گرفته و پرونده میراثی آن در خرداد ماه سال ۸۲ به تهران ارسال شد.

فاطمه اسماعیل پور می افزاید: ۱۴مرداد همان سال این اثر با چند بنای دیگر در شورای میراثی استان های شمالی به ثبت ملی رسید.

وی در توضیح مشخصات این اثر یادآور می شود: پل گِیشه دَمَرده دارای یک دهانه اصلی به طول ۹۱۰ سانتی متر در وسط و دو دهانه کوچک دیگر در طرفین آن بوده که در فصول پرآبی و مواقع بروز سیلاب به کمک دهانه اصلی آمده و همچنین دارای دو موج شکن نیم دایره به قطر ۱۰۰سانتی متر در دو طرف دهانه اصلی و در کنار دهانه های کوچک در ضلع جنوبی است.

اسماعیل پور ادامه می دهد: طول پل ۲۶ و عرض آن ۴.۵۶ متر بوده و ارتفاع آن از بلندترین نقطه تا سطح بستر رودخانه ۵.۵ متر است. جهت قرار گیری پل شرقی- غربی و در ضلع جنوبی آن آثاری از راه پله جهت دسترسی مردم به سطح رودخانه و یا دهانه های کوچک به چشم می خورد. قطر طاق دهانه اصلی ۷۲ سانتی متر و نوع آن جناقی است.

طبق گزارش سازمان میراث فرهنگی، این پل هم اکنون نیز در مسیر یکی از راه های روستایی بوده و اهالی روستای بلسبنه نیز از روی آن تردد می کنند و نام آن یادآور حکایت تاریخی برای کسانی است که به نوعی با آن آشنایی دارند.

مسئول فنی معاونت میراث فرهنگی استان گیلان میز درباره این اثر تاریخی به خبرنگار مهر توضیح می دهد: بر اساس نظر کارشناسان قدمت یاب، این اثر متعلق به دوره قاجار است.

علیرضا هاشمی فرد که در خرداد سال ۱۳۸۲پرونده ثبتی این اثر را برای ثبت آماده کرده، تصریح می کند: در زمان بررسی اثر برای تکمیل مدارک پرونده، زواید گیاهی پیرامون اثر زدوده شد، ولی از آن سال تاکنون، اعتباری برای مرمت پل تخصیص نیافته است.

وی تأکید می کند: اعتبار ناکافی تخصیص یافته از سوی دولت، جوابگوی تعدد و پراکندگی بناهای میراثی گیلان نیست و با اینکه پل تاریخی «مرغانه پورد» نیز سال گذشته در همین شهرستان مرمت شد، ولی هنوز سازمان میراث فرهنگی نتوانسته است طلب پیمانکاران را پرداخت کند.

هاشمی فرد تصریح می کند: مسئولان محلی هم می باید به میراث استان در تأمین اعتبار یاری داده و اجازه ندهند، بناهایی که هویت تاریخی منطقه شان است، از بین برود.

مرحوم شیون فومنی شاعر توانای گیلکی سرا، در منظومه معروف «گیشه دمرده» خود به حکایت این پل اشاره و در پایان منظومه، به نکته ای جالب توجه اشاره می کند و آن اینکه، مردم روستا هم مسئولیت پذیر نبوده و خواستار مرمت پل نبوده اند چرا که اگر اهالی روستای جیرسرا -که روزانه از این پل خشتی به عنوان تردد بین دو سوی رودخانه استفاده می کنند- از میراث فرهنگی استان مطالبه ای برای مرمت داشتند؛ حتما عزمی برای تأمین اعتبار هم صورت می گرفت و نفرین افسانه ها، دامنگیر این اثر تاریخی نمی شد.